20 km do miasteczka.

Sierpie? 1936

 

Prezentowane opracowanie powsta?o na podstawie artyku?u prasowego "Listy ze wsi. 20 km do miasteczka", autorstwa Jerzego Pietrkiewicza (1916-2007), zamieszczonego z Polsce Zbrojnej, Nr 235, 28 sierpnia 1936 r.

Autor - rodowity syn ziemi dobrzy?skiej, urodzi? si? w rodzinie ch?opskiej w Fabiankach. Uko?czy? gimnazjum we W?oc?awku i studia w Warszawie. W drugiej po?owie lat trzydziestych XX w. zwi?za? si? z grup? warszawskich pisarzy pochodz?cych ze ?rodowisk wiejskich, tak zwanych autentyst�w. Publikowa? w miesi?czniku Okolica Poet�w, a tak?e w tygodniku Prosto z Mostu oraz Ku?ni M?odych. W 1939 r. opu?ci? kraj i przez Rumuni? i Francj? uda? si? na emigracj? do Wielkiej Brytanii. Reszt? ?ycia sp?dzi? w Londynie. Jako pierwszy Polak uzyska? w 1947 r. doktorat z anglistyki na londy?skim King's College, p�?niej zosta? profesorem i kierownikiem Departamentu J?zyk�w i Literatur S?owi?skich na Uniwersytecie Londy?skim.  Pisa? poezj? i dramaty po polsku, proz? przede wszystkim po angielsku. Najwi?kszy rozg?os przynios?y mu t?umaczenia poezji Karola Wojty?y. Ten znany na Zachodzie poeta, prozaik, eseista, t?umacz, profesor i poliglota zmar? na emigracji. Zgonie z ostatni? wol? zmar?ego urn? z prochami z?o?ono w Sanktuarium Matki Bo?ej Sk?pskiej - klasztorze OO. Bernardyn�w w Sk?pem.

Dzi?ki wydatnym staraniom szeregu regionalist�w z Rypina, W?oc?awka i Torunia, posta? tego nieznanego polskiego poety jest przybli?ana, a jego dorobek wci?? odkrywany dla dobra ca?ego wojew�dztwa kujawsko-pomorskiego.

Pierwotny tekst zosta? uzupe?niony redakcyjnymi ?r�dtytu?ami, obja?nieniami i uwagami oraz cennymi fotografiami ze zbior�w Micha?a Lewandowskiego z Lipna.

Redaktor, wrzesie? 2017 r.

 

DZIA?Y? PO ?NIWACH

Ju? po ?niwach. Wczesne by?y tego roku. Zbo?e dojrzewa?o nadzwyczaj szybko. Teraz za ka?dym obej?ciem na ?ciernisku stoj? stogi. Jedne, dwa, trzy... osiem. Kiedy noc nadchodzi, pe?na o?owianych chmur, a po niebie zsuwaj? si? jasne sznury b?yskawic, gospodarze d?ugo siedz? na przyzbach. Tutaj burze s? niebezpieczne. Zawsze gdzie? piorun uderzy. Nieraz dwa razy na dzie? bije dzwonek stra?y po?arnej w Dzia?yniu, a turkot wozu i tr?bka podnosz? groz? po?aru. Tegoroczne burze czyni? tyle szk�d, wi?c ka?dy l?ka si? o w?asne mienie. Nieszcz??cie jakie spad?o na powiat toru?ski[i], przerazi?o wszystkich okropnie. Przecie? do Torunia tylko 30 km. A na ?cierniskach stoj? stogi - ch?opski skarb. Bo?e, chro? od po?aru ...

Je?li idziesz przez wie? p�?n? noc?, kiedy burza przeci?ga niebem, s?yszysz leciutki d?wi?k dzwonka loreta?skiego, id?cy wok�? jakiego? obej?cia, a w ?wietle ja?niejszej b?yskawicy mo?esz dojrze? w oknach obrazy ?w. Anny lub ?w. Floriana. Rano, kiedy groza burzy przemija, ju? od 5 godziny hucz? klepiska. M?ocka. Taka dorywcza, pr?dka, byle sprzeda? co?kolwiek zbo?a i zaspokoi? najpilniejsze potrzeby. We dworze "maszynuj?". A w pi?tek lub we wtorek kurz na drodze. Trzaskaj? baty. Na wozach baby, dzieciaki. Wszyscy do miasteczka. Do miasteczka 20 km. To znaczy do Lipna. Do Dobrzynia [obecny Golub-Dobrzy?] jest o po?ow? bli?ej, ale Dobrzy? niedu?y, a Lipno to miasto powiatowe. Mo?na wiele r�?nych spraw przy okazji za?atwi?. Ci?gn? t?dy wozy przez D?br�wk?, Kik�?, Z?otopole - do Lipna.

Pierwsza rado??, jaka przesz?a po wsiach, przyby?a razem z wiadomo?ci? radiow? (w Dzia?yniu i w okolicach ?wieci wiele anten): ?yto - 14 z?, pszenica - 20 z?.

- Podobno ceny maj? jeszcze wzr�???[wzrosn??] - m�wi do mnie m?ody gospodarz, z kt�rym wybra?em si? do Lipna.

Jedziemy na typowym, dobrzy?skim wozie, kr�tkim, nie szerokim, typow? dobrzy?sk? drog? - piaszczyst? i wyboist?. Za siedzeniem ze snopka s?omy, w tyle wozu: worki. J?czmie?, ?yto. T?umacz? mojemu s?siadowi, ?e wzrost cen spowodowany jest niszcz?cymi suszami i burzami zagranic? oraz w kraju. Wypytuje mnie ciekawie o Ameryk? (na wsi Ameryka, to symbol zagranicy).

DZIE? TARGOWY W LIPNIE

Panorama Lipna, widok od strony p�?nocnej - wjazdu od strony Torunia, lata trzydzieste XX wieku,
?r�d?o: zbiory M. Lewandowskiego.

Oko?o po?udnia doje?d?amy do Lipna. Na drodze pe?no woz�w. K?aniaj? nam si? znajomi z Grodzenia, Radomic, Fabianek. W pobli?u rynku nie mo?na przejecha?. Pejsaci ?ydkowie tarmosz? mojego wsp�?towarzysza podr�?y.

Lipna, wjazd do miasta od strony Torunia, lata trzydzieste XX wieku,
?r�d?o: zbiory M. Lewandowskiego.

- Panie co pan ma? - wo?aj?, akcentuj?c pytanie na ostaniem "ma".

Odwi?zuj? worki. Ziarno si? sypie. Nast?puje ujadanie z ?ydami. Gospodarz argumentuje nie tylko grubym g?osem, ale i grubym leszczynowym biczyskiem. Ten najwi?cej skutkuje. Wtykaj? mu jeden przez drugiego zadatek. Ka?dy po 5 z?. Gospodarz ma w gar?ci chyba ze 40 z?.

Lipno, targowisko, oko?o 1915 r., ?r�d?o: kolekcja M. Lewandowskiego.

Poszed?em na rynek. Du?o kram�w brudnych sklepik�w. Wi?kszo?? kram�w i sklepik�w ?ydowska. Musz? obiektywnie zaznaczy?, ?e ci publicy?ci, kt�rzy antysemityzm uwa?aj? wy??cznie za skutek rozgrywek politycznych, myl? si? bardzo. Ch?op nie cierpi ?yda. Tak, jak m�j znajomy, u?eraj?cy si? z kupcami, tak, jak baby, k?�c?ce si? przy kramach o ka?de 10 gr. Jaki? ognisty filosemita [osoba zafascynowana judaizmem] t?umaczy? mi w Warszawie, ?e antysemityzm w Polsce my?my sami wytworzyli, oddzielaj?c ?yd�w od naszego ?ycia, ka??c im mieszka? w osobnych dzielnicach, nosi? odmienne ubiory. Ale przecie? ch?op, kt�ry tradycji politycznej nie ma, z innych ?r�de? wzi?? to uczucie obco?ci.

Poziom naszego handlu miasteczkowego okropny. Towary liche, stosunek do klienta arogancki, nieufny. My?la?em tak, jakby na potwierdzenie us?ysza?em k?�tni? w brudnym sklepiku kolonialno-galanteryjnym (tak! tak! ?ledzie razem z firankami) niedaleko magistratu.

- Wydali?cia mi fa?szywe 2 z? - krzyczy na twarzy czerwona kobicina.

- Trzeba by?o uwa?a?! - odburkn?? stary ?yd o zaczerwienionych oczach.

- Albo nie pami?tata[pami?tacie]? Kupa?am [kupowa?am] 4 ?okcie krepdeszynu! (Crepe de Chin)

Chwila zamieszania. Sklepikarz grozi policj?. Ko?czy si? przekle?stwami i bijatyk?. Kilku ?ydziak�w w br?zowych koszulach i czapkach gimnazjum ?ydowskiego wyzywa ch?op�w od cham�w i ?wi?. Kto? przeskakuje lad?. S?ycha? trzask ?amanego bata. potem widz? w ci?bie jasn? czupryn? mego wsp�?towarzysza podr�?y. Z daleka ?wiec? guziki na granatowych mundurach policjant�w. Po zlikwidowaniu zaj?cia spotykam si? z mym znajomym gospodarzem z Dzia?ynia.

- Dok?d Pan idzie?

- A przegry?? i napi? si? troch?!

- Do jakiej restauracji? - pytam

- A pewnie ?e do naszej (naszej znaczy tyle co: polskiej)

Rzeczywi?cie, je?eli w sklepikach ?ydowskich pe?no ludzi, to w restauracjach ani ?ywej duszy. Wychodz? z rynku ulic? Pi?sudskiego.

Lipno, ul. Pi?sudskiego, lata trzydzieste XX wieku. Po prawej stronie ulicy lipnowska ksi?garnia,
?r�d?o: kolekcja M. Lewandowskiego.

My?l?: z Lipna do Przytyku daleko, ale zarazem i ... blisko. W tej cz??ci miasta du?o zieleni. Przy domkach ogr�dki. Pachn? kwiaty. Dalej prze?liczny park, jeden chyba z ?adniejszych w Polsce. Miasteczko: 8 tysi?cy mieszka?c�w. Kilkana?cie uliczek, jaka? fabryczka i kino, gdzie wy?wietlaj? "U?ani, u?ani[ii]".

Scena z polskiego filmu "U?ani, u?ani, ch?opcy malowani".
G?�wni bohaterowie filmu, od lewej: Adolf Dymsza jako Felek, Zula Pogorzelska jako Helka i Kazimierz Krukowski jako Lopek, ?r�d?o: zbiory NAC.

W?a?ciwie nale?a?oby wyra?nie sprostowa?, ?e miasteczko prowincjonalne nie posiada cech miejsko?ci, a wi?c i wad. Ludzie tu prawie tacy jak na wsi. Bo przecie? g?�wn? ulica Ko?ciuszki w�z jedzie raz na godzin?, w bocznych uliczkach cichutko; a wsz?dzie, ziele?, ziele?. W g�rze wspania?e polskie niebo w dymie ob?ok�w. Mieszka?cy ci, to tak?e ludzie osiadli. jednak nie posiadaj? tylu dynamicznych si? plemiennych, co ch?opi, gdy? uprawa ogr�dka, to nie 10-morgowa har�wka. Takie o?miotysi?czne zbiorowisko ludzi nie jest obj?te ramami typowego ?ycia miejskiego. Ta gromadka bia?ych domk�w w zielonej dolinie tak wspaniale harmonizuje z krajobrazem dobrzy?skim.

 

LIPNOWSKA INTELIGENCJA

Odwiedzi?em pa?stwa xy (m�j Bo?e, wymienienie nazwiska, to sensacja i skandal!). Ojciec - urz?dnik, ?ona, syn, c�rka i kuzyn przebywaj?cy tu podczas wakacji. Na ?cianach "landszafty" "[obrazy w z?ym gu?cie, kicz], meble r�?nego rodzaju i kszta?tu z prymatem kanapy, pe?nej poduszek i poduszeczek (dzie?o c�rki), na piecu w g?siorach owocowe wino, w oknach czerwieniej? si? pomidory i butelki z sokiem. S?o?ce prze?wietla butelki. Pe?no kwiat�w. Na stole, na stoliczkach, w oknach. Mimo ?mieszno?ci niekt�rych symbol�w "pi?kna w ?yciu codziennym" w rodzaju licznych "landszaft�w", odczuwa si? w mieszkaniu du?o cichej, g??bokiej poezji. Pogaw?dka o wszystkim. Plotki, konflikty lipnowskie, urastaj?ce do zagadnie? olbrzymiej uwagi, troch? polityki. P?e? pi?kna oczywi?cie dyskutuje na tematy film�w. Po godzinie wchodzi dwu pan�w.  Jeden blondyn, do?? mi?y; drugi - niski z megaloma?sko wyd?tymi wargami. Ten blondyn komunizuje ...- obja?nia mnie powa?nie pani domu. Potem przekonuj? si? ze zdumieniem, ?e pan blondyn nale?a? po prostu do ONR-u i [skrajnie prawicowe ugrupowanie o charakterze faszystowskim w II RP] za to ochrzczony zosta? komunist?. Ten z wyd?tymi wargami reprezentuje lipnowsk? my?l post?pow?. Wiele rzeczy krytykuje. Czytuje "Tempo dnia" [czasopismo spo?eczno-kulturalne] . Typowy przy tym libera? z 19 wieku. Troch? humanitaryzmu, delikatne zahaczenie o wolnomy?licielstwo, co wywo?uje w paniach okrzyki oburzenia. Ale mimo wszystko dyskutant zebranym imponuje.

- On bardzo inteligentny - obja?nia szeptem pani domu.

Ten szept pani domu t?umacz? najlepiej ksi??ki na p�?ce. Czytam nazwiska autor�w: Nasielski[iii], Zarzycki, German[iv] ...

- To g??bokie ksi??ki - kto? zachwala.

U?miecham si? i pytam o prawdziwych pisarzy. Sieroszewskiego znaj?, Na?kowsk? pami?taj? "z fotografii w gazecie", a reszta? M�j Bo?e, Kaden[v] jest na przyk?ad autorem "Cichego Donu[vi]" w Lipnie! O poezji lepiej nie m�wi?. Stary Tetmajerze i stary Mirianie, dopiero teraz trafili?cie je?eli nie "pod strzechy", to w domki z "landszaftami" na ?cianach i g?siorami z winem na piecach.

A obok tego inny fakt. Spotykam dwu maturzyst�w. Jeden: typ prowincjonalnego idealisty - organizowa? w szkole ko?a, k�?ka; pracowa? jak m�g?. Na uniwersytet nie poszed?. Brak pieni?dzy. Drugi ju? ko?czy prawo. Ale do Lipna nie wr�ci.

- To dziura! - m�wi z pogard?.

B?dzie sie gni�t? w Warszawie, lub w ?odzi, ?azi? po ulicach, szukaj?c pracy. A Lipnie tymczasem inteligencja m?drkuje, jak liberali?ci sprzed 50 lat, lub czyta Germana. Tam w Warszawie, czy ?odzi zatraci ten m?ody student poczucie prostoty cz?owieka osiad?ego, po?re go snobizm lub intelektualizm. Do Lipna nie wr�ci. A szkoda!

Lipno, park miejski, lata trzydzieste XX wieku, ?r�d?o: zbiory M. Lewandowskiego.

Wiecz�r ju? id? do parku razem z maturzyst? - spo?ecznikiem. Pokazuje mi swoje wiersze (na prowincji co drugi pisze wiersze). Nie zna wsp�?czesnej poezji - a chcia?by pozna?.

- Gdzie takie ksi??ki dosta?? - W czytelni nie ma.

A w Domu Ksi??ki Polskiej le?? tymczasem na sk?adzie tysi?ce egzemplarzy poezji. Nikt ich nie czyta w stolicy, a na prowincji ich nie ma. A tu tak szanuj? kultur? w rodzaju mojego znajomego. Bo ona daleko od nich. Przyjecha? raz kto? z wybitnych aktor�w do Lipna. T?umy przysz?y do domu ludowego.

Lipno, Dom Ludowy, lata trzydzieste XX wieku., ?r�d?o: zbiory M. Lewandowskiego.

Ach, panowie arty?ci, panowie literaci! Po co urz?dza? wieczory, czy wystawy w Warszawie, kiedy je 50 os�b us?yszy lub obejrzy? Po co marnowa? talent w personalnych utarczkach? Przyjed?cie do Lipna, Rypina, nawet Kiko?a! Tam Was doceni?[...]